Toeristisch uitstapje: koekeloeren naar de ‘ongrondwettelijke’ Japanse marinevloot

‘Ah kijk hier rechts, we hebben geluk!’, roept de gids van de Yokosuka Marine Cruise terwijl hij met zijn aanwijsstokje naar buiten wijst. ‘Een gloednieuwe onderzeeër. Dat zien we hier niet vaak.’ Zo’n 220 Japanse dagjesmensen wenden zich naar stuurboordzijde, waar een antracietkleurige onderzeeër tegen een ouder exemplaar ligt aangemeerd. Op de staart wappert de rood-witte vlag met de rijzende zon, die door de strijdkrachten wordt gebruikt.

Zes keer per dag gidst de in een officierspak uitgedoste spreekstalmeester van rondvaartboot Zeevriend Japanse toeristen langs de pronkstukken van de nationale marine, zoals de Teruzuki, een torpedobootjager met afweergeschut, raketten en torpedo’s aan boord. Of de Izumo, een gevaarte van 248 meter dat veertien helikopters kan vervoeren. Bij het zien van dit schip gaat de stem van de gids een paar octaven omhoog. ‘De Izumoooo’, roept hij. ‘Het állergrootste schip van de Japanse marine.’

Bij al het enthousiasme zou je haast vergeten dat Japan een pacifistische grondwet heeft en volgens de letter van de wet niet eens over een leger mag beschikken. Na de nederlaag in de Tweede Wereldoorlog ontzegden de Amerikanen via het fameuze artikel 9 Japan het recht op oorlogvoering en werd het leger ontmanteld. Maar mede door de Koreaanse oorlog (1950-53) erkenden de VS dat Japan de mogelijkheid moest hebben zichzelf te verdedigen: in 1954 werden de ‘zelfverdedigingstroepen’ opgericht. De grondwet werd nooit gewijzigd, wat het bestaan van het Japanse leger een zekere ambiguïteit geeft.

De Japanse premier Shinzo Abe wil hieraan een einde maken door artikel 9 uit te breiden met één regel, waarin het leger expliciet wordt genoemd. Dit najaar riep hij zijn partijgenoten in het parlement op snel met een voorstel te komen. Voor een grondwetswijziging is een tweederdemeerderheid nodig. Daarna moet het in een referendum worden voorgelegd aan de bevolking. Abe wil dat de wijziging in 2020, het jaar van de Olympische Spelen, een feit is.

Meningen verdeeld

Het voorstel lijkt misschien een futiele wijziging, maar in Japan ligt het erg gevoelig. Een paar opmerkingen van Abe hierover kunnen al leiden tot grote demonstraties van voor- en tegenstanders.

Ook onder de passagiers van de Zeevriend zijn de meningen verdeeld. ‘Ik begrijp de discussie wel, maar we leven nu al zo lang in vrede, dus waarom zou je het willen veranderen?’, zegt de 34-jarige Kenji Sato, een ambtenaar werkzaam op het stadhuis van Yokosuka en vandaag dus even toerist in eigen stad. ‘Het risico is dat het leger op termijn weer als aanvalsmacht wordt beschouwd. Dat kan een oorlog dichterbij brengen en dat moeten we voorkomen.’

Fumitoshi Nishibori (45) uit Tokio, die met zijn vrouw een plekje zoekt op de houten banken benedendeks, is voor de aanpassing. ‘De status van het leger is nu onduidelijk en dat is niet goed’, zegt hij. ‘De grondwet is ontstaan in een tijd van oorlogsallergie en uit angst voor een herhaling van vroeger, maar de tijden zijn veranderd. De controle van de samenleving op het leger is nu veel beter dan destijds.’

Nishibori zegt een liefhebber van geschiedenis te zijn – ‘Yokosuka was de eerste moderne marinehaven van Japan’ – en op deze cruise kan hij zijn hart ophalen. Het was in deze baai dat de Amerikaanse gezagvoerder Matthew Perry in 1853 voor anker ging om de Japanners onder bedreiging van kanonnen tot handel en openheid te dwingen. In de ruim tweehonderd jaar daarvoor waren de Hollanders de enigen uit het Westen die handel mochten drijven met de Japanners.

En hoewel onze enthousiaste gids dit niet vermeldt, werd hier op 2 september 1945, op het dek van het Amerikaanse oorlogsschip Missouri, de capitulatie van Japan getekend. In de decennia tussen het aanmeren van deze historische schepen groeide Japan uit tot een agressief-nationalistische staat, die Korea koloniseerde, China binnenviel, een alliantie met nazi-Duitsland aanging, grote delen van Azië veroverde en een oorlog ontketende met de VS door de aanval op Pearl Harbor.

De pacifistische grondwet van 1946, gedicteerd door de VS, vloeide hieruit voort. Sindsdien heeft de conservatieve partij van premier Abe vaak geprobeerd de grondwet minder pacifistisch te maken, maar steevast bleek er te weinig animo onder parlementariërs en kiezers. Veel Japanners zien liever dat de regering zich concentreert op de economie. Een ander obstakel is dat Abes coalitiepartner, de boeddhistische partij Komeito, het pacifisme juist toejuicht. Ook in de afgelopen weken bleef een voorstel uit. Na het ingaan van het kerstreces, op 10 december, herhaalde de premier zijn oproep. ‘Het volk kan hier pas goed over discussiëren als partijen met een eigen voorstel komen.’

Onzinnig

Abe houdt vol dat de aanpassing nodig is, opdat ‘niemand meer kan zeggen dat het leger ongrondwettelijk is’. Volgens hoogleraar constitutioneel recht Yasuo Hasebe is dat een onzinnig argument. ‘De meeste experts zijn het erover eens dat de grondwet een leger toelaat, mits het alleen voor zelfverdediging wordt ingezet’, zegt Hasebe op zijn werkkamer op de Waseda-universiteit in Tokio. ‘Dat was ook de bedoeling. Toen de grondwet werd gepubliceerd, schreef de regering er een pamflet bij waarin stond dat het land altijd het recht zou hebben zichzelf te verdedigen.’

Hasebe vermoedt dat er een andere agenda schuilt achter Abes voornemen. In 2014 wist de premier een herinterpretatie van de grondwet door het parlement te krijgen, zodat het leger voortaan met een beroep op ‘collectieve zelfverdediging’ zou mogen deelnemen aan internationale missies. Volgens Hasebe wil Abe terug naar het vooroorlogse staatsmodel, waarin burgers ‘in dienst staan van een groter ideaal’. ‘Het leger weer statuur geven is een eerste stap, want dat is typisch iets waar het volk zich gemakkelijk achter kan scharen.’

Het is niet duidelijk of het opnemen van een zin over het bestaan van de troepen juridische consequenties heeft. Toch is Hasebe sceptisch, omdat de huidige ambiguïteit over de positie van de strijdkrachten ook een functie heeft. ‘Het verplicht de regering om de taken en de reikwijdte van de troepen elke keer weer te verantwoorden.’

Over de legitimiteit van de troepen is in Japan overigens weinig discussie meer. Zo kan de jaarkalender met foto’s van stoere soldaten en stomende gevechtsschepen tegenwoordig gewoon weer verkocht worden in de buurt van het keizerlijk paleis in het centrum van Tokio. Nabij de haven van Yokosuka verkoopt een souvenirwinkel andere leuke gadgets, zoals cake in camouflagekleuren en pure ‘marinechocolade’. In 2017 was er zoveel interesse voor een legeroefening aan de voet van de berg Fuji, dat de beschikbare 26 duizend kaarten wel zes keer verkocht hadden kunnen worden. De populariteit komt vooral doordat de soldaten te hulp schieten bij de vaak voorkomende natuurrampen. Na de grote aardbeving en tsunami van 2011 speelde het leger een belangrijke rol bij reddingsacties en bij het opruimen van de ravage.

Experts verwachten dan ook dat in het geval van een referendum de uitslag weleens positief voor het leger zou kunnen uitvallen. Zo zegt de 71-jarige Machiko Iijima, die in een winkelcentrum in de haven even uitrust van het shoppen, in dubio te zijn, vooral vanwege de soldaten zelf. ‘Dat ze eigenlijk niet mogen bestaan, moet voor die jongens toch ook verwarrend zijn.’