Rutte naar Brussel? Dat gaat zomaar niet
Bij een tussentijds vertrek van minister-president Rutte naar een topfunctie binnen de EU kunnen verkiezingen in Nederland niet uitblijven. De regeringspartijen CDA en D66 zien het niet als een denkbare optie dat Rutte het Torentje zonder tussenkomst van de kiezers doorgeeft aan een partijgenoot die dan gewoon kan doorregeren.
Kopstukken binnen beide partijen willen niet publiekelijk over een vertrek van Rutte speculeren, maar zijn er binnenskamers tegenover de Volkskrant duidelijk over: zoiets zal grote politieke consequenties hebben. Ze vinden dat een premierswissel niet met goed fatsoen valt uit te leggen aan de kiezers die in 2017 op Rutte hebben gestemd. De kwestie is nog niet binnen de coalitie besproken. De coalitiepartners gaan ervan uit dat Rutte ook zonder hun raadpleging beseft dat een vertrek niet zonder politieke gevolgen blijft. Ze gaan er dan ook vanuit dat de premier gewoon in Den Haag blijft, ondanks alle speculaties.
Ruttes politieke toekomst is onderwerp van gesprek geworden nu in Brussel de geluiden aanhouden dat de internationale druk op hem mogelijk zal worden opgevoerd om volgend jaar een topfunctie binnen de EU in te nemen. De banen van Jean-Claude Juncker (voorzitter van de Europese Commissie) en Europees president Donald Tusk komen vrij.
Voor de opvolging van Tusk zingt Ruttes naam al lange tijd rond. Hij is voor de meeste doorslaggevende landen een geschikte kandidaat. Voor de opvolging van Juncker komt Rutte pas in aanmerking als het Europees Parlement en de regeringsleiders het erover oneens blijven wie de opvolger mag aanwijzen. Als daarover volgend jaar een patstelling ontstaat, geldt Rutte als een mogelijke compromiskandidaat.
Karwei afmaken
Hoewel Rutte stellig ontkent dat hij überhaupt wil, is het Nederlandse parlement er niet gerust op. Forum voor Democratie verwijt Rutte voortdurend dat hij allang met zijn hoofd in Brussel zit. Vorige week nog riep CDA-fractievoorzittter Elco Brinkman de premier in de Eerste Kamer op niet te vertrekken: ‘Mag ik deze goede minister-president vragen hier zijn karwei af te maken?’
Als Rutte tussentijds vertrekt, ontstaat een ingewikkelde politieke situatie. Staatsrechtelijk staat niets de VVD in de weg om de functie door te schuiven, maar het zou wel een breuk zijn met de traditie dat de lijsttrekker van de grootste partij de premier wordt. De laatste die daarmee brak was CDA-lijsttrekker Dries van Agt. Die had in 1982 kort na de verkiezingen zijn buik vol van de politiek en gaf het stokje door aan Ruud Lubbers.
Desgevraagd wijst Van Agt erop dat de situatie niet helemaal vergelijkbaar is. ‘Ik was lijsttrekker en demissionair premier, maar ik ben niet vertrokken terwijl ik nog op de stoel zat. De coalitiepartner kreeg nog voor de formatie te maken met een nieuwe CDA-leider. Ik kreeg overigens wel terechte kritiek, maar dat was vanwege de kiezers die ik in de steek liet.’
Toch vindt Van Agt dat de huidige coalitie niet al te moeilijk moet doen. ‘De premier kan best weg. Nederland kan daar een klosje garen bij spinnen jongens, een van onze eigen mensen op zo’n toppositie! Dat is zó mooi, dat moeten de coalitiepartners begrijpen. En dan kunnen ze toch onderling beslissen wie het dan overneemt. Laat iemand anders het maar eens proberen. Even slikken en doorgaan. Kom op!’
Staatsrechtelijk geen probleem
Staatsrechtelijk is er geen belemmering om de premier te vervangen. Voor de wet is hij niet anders dan gewone ministers, met wie dat regelmatig gebeurt. In de praktijk zou doorregeren zonder Rutte een primeur zijn. In de 19e eeuw vertrokken wel enkele zittende premiers, maar kort daarop volgde steeds het aftreden van het hele kabinet.