Hoe het komt dat het ene gezicht sneller en anders veroudert dan het andere

‘Wat zie jíj er jong uit voor je leeftijd!’ luidt een van de meest begeerde complimenten. Hoe komt het toch dat het ene gezicht sneller en anders veroudert dan het andere? Dat je je vitale, stokoude tante nog vrij makkelijk kunt herkennen in jeugdiger foto’s, maar die kettingrokende buurman die zijn halve leven bouwvakker is geweest nauwelijks? 

Dan gaat het over meer dan alleen rimpels, pigmentvlekken en hangwangen die het plaatje vertroebelen. Dan gaat het over de negatieve invloed van roken en een uitbundige blootstelling aan zonlicht op veroudering. Maar ook over andere factoren, zoals genetische aanleg die een gezicht met het verstrijken der jaren meer of minder doet veranderen. Hoe het precies werkt, en waarom het verschilt tussen de een en de ander, daarover komen wetenschappers steeds meer te weten. De jongste ontdekking is dat de mate en snelheid van gezichtsveroudering voor een belangrijk deel wordt bepaald door meerdere genen, waarvan het eerste recentelijk is gevonden. Een gen met de weinig euforisch klinkende naam ‘MC1R’. Wie bepaalde varianten in dit pigmentgen bij zich draagt, veroudert sneller dan andere mensen en dat is te zien in het gezicht. Onlangs meldden onderzoekers de ontdekking van genen die rimpelvorming beïnvloeden. 

Tweelingonderzoeker Dorret Boomsma, biologisch psycholoog aan de Vrije Universiteit, vertoont bij lezingen graag het dubbelportret van de Canadese eeneiige tweeling Brenda en Barb op 52 jarige leeftijd, omdat hun gezichten opvallend verschillend zijn verouderd terwijl hun genetische overeenkomsten anders doen verwachten. Wat is hier aan de hand? 

Brenda met haar smalle gezicht oogt een stuk ouder dan Barb. Ze heeft meer en diepere rimpels, vooral boven haar mond en op haar voorhoofd. De huid onder haar ogen is slapper en gezwollen. Haar lippen zijn minder vol. Ook heeft ze meer ouderdomsvlekken, vooral op haar neus. Hoe dit komt? Brenda heeft in tegenstelling tot haar jonger uitziende zus gerookt, veertien jaar lang een half pakje sigaretten per dag. Ook heeft ze veel vaker in de zon gezeten: dertig jaar lang acht à tien weken per jaar, zo’n 14 uur per week. Haar zus in dezelfde periode hooguit 2 uur per week. De jongere uitstraling van Barbara komt ook doordat zij zwaarder is. Een gevulde huid strijkt rimpels glad.

Gezichtsveroudering verloopt bij ieder individu anders. ‘Het is een spelletje, een interactie tussen genen, omgevingsfactoren, leefgewoonten en het letterlijk ouder worden’, zegt dermatoloog Tamar Nijsten, verbonden aan het Erasmus MC in Rotterdam. Hoe, en hoe snel de gezichtshuid verrimpelt en verkleurt mag dan deels vastliggen in het dna, een mens heeft wel degelijk invloed op het tempo en de mate van veroudering. Levensstijl speelt een grotere rol dan de genen, al gaat dat niet op voor mensen uit families die snel verouderen door aangeboren overgewicht en diabetes, stelt moleculair epidemioloog Eline Slagboom van het Leids Universitair Medisch Centrum.

De nadelige effecten van levensstijl bouwen zich in een lange reeks van jaren op. Wie rookt, ziet er na verloop van tijd gemiddeld vijf jaar ouder uit dan hij of zij daadwerkelijk is. Het verdiept rimpels zoals die op het voorhoofd, duidelijk zichtbaar bij de Canadese Brenda. Roken veroorzaakt ook meer ondiepe rimpels in het gezicht, dunnere lippen en een vale, gelige huid, zo blijkt uit onderzoek aan de hand van foto’s onder eeneiige tweelingen waarvan de een wel en de ander niet rookt. Stoppen met roken is op elk moment belangrijk voor de gezondheid, maar zal de opgelopen schade niet ongedaan maken, weet Slagboom.

Zonlicht

Bij snellere huidveroudering door bovenmatig veel zonlicht, maakt het uit of je veel of weinig pigmentgenen hebt. Wie een lichte huid heeft en snel verbrandt heeft er weinig, wie een bruine huid heeft of snel bruin wordt, is rijker bedeeld en beter beschermd tegen het schadelijke effect van uv-straling. Die dringt door de opperhuid naar de lederhuid en splijt het collageen. Collageen is een eiwit dat zorgt voor de elasticiteit van het weefsel in de tweede huidlaag. Door uv-straling gespleten collageen verliest zijn werking. De huid verliest zijn soepelheid en verslapt, met rimpels tot gevolg. ‘Alsof je een elastiek met een goede rek in stukjes knipt’, zegt dermatoloog Tamar Nijsten.

Zonnebrandcrème remt die veroudering af. Het is de beste anti-agecrème, zegt hij. ‘De rest is veelal voodoo.’ Het effect van zonnebrand bleek al in 1996, toen Australisch onderzoek werd gepresenteerd over het effect van het dagelijks smeren van zonnebrand op veroudering van de huid. Een groep van 903 volwassenen met een gemiddelde leeftijd van 39 jaar, woonachtig in het zonovergoten Nambour in Australië, werd in tweeën gesplitst. De ene helft kreeg de opdracht zich elke ochtend in te smeren met zonnebrand van factor 15 of hoger, en dit na een douche, bad of hevig zweten te herhalen. De andere groep mocht naar eigen inzicht smeren. De foto’s van hun gezicht bij het begin van het onderzoek en nieuwe portretten van vier jaar later werden voorgelegd aan dermatologen die niet wisten wie tot welke groep behoorden. De conclusie was dat het hele jaar door dagelijks zonnebrandcrème smeren leidt tot beduidend minder rimpels. Het effect zou nu, twintig jaar later, sterker kunnen zijn omdat de kwaliteit van de crèmes intussen verbeterd is.

Iedereen krijgt op zekere dag de onvermijdelijke rimpels en pigmentvlekjes. Ook kan de huid gaan hangen bij wangen en kin en kunnen de bloedvaatjes onder de huid zichtbaar worden. Het zijn normale verouderingskenmerken.

Genen

De vorming van pigmentvlekken is deels genetisch bepaald. Evenals het effect van zonlicht op rimpelvorming, bleek uit Deens-Brits onderzoek in 2009 onder 264 tweelingparen. Dat is voor maar liefst 60 procent een kwestie van erfelijke aanleg. Niet elke bovenmatige zonaanbidder wordt dus automatisch rimpelkampioen.

Of je veel of weinig rimpels krijgt, is voor 50 à 60 procent genetisch bepaald, stelt dermatoloog Nijsten. De mensen uit de Leiden Lang Leven-studie leven soms wel 25 jaar langer dan hun generatiegenoten en worden gemiddeld twee jaar jonger geschat dan ze daadwerkelijk zijn, sommigen worden zelfs voor tien tot vijftien jaar jonger aangezien. Het zijn de onderzoekers van deze al twaalf jaar durende studie onder leiding van Eline Slagboom, die onlangs MC1R en ‘rimpelgenen’ ontdekten. Deelstudies worden uitgevoerd in samenwerking met de Erasmus Universiteit, Unilever en enkele buitenlandse universiteiten.

In dit langlopende onderzoek wordt een antwoord gezocht op de vraag hoe het komt dat sommige mensen biologisch gezien langzamer verouderen en een hogere leeftijd bereiken dan anderen. Leden van families waarin bovengemiddeld veel 100-plussers voorkomen, worden gevolgd en vergeleken met de aangetrouwde familieleden zonder een genetische aanleg hoogbejaard te worden. Het gaat grotendeels om observationeel onderzoek, waarbij de veroudering van de huid van driehonderd kinderen en hun echtgenoten is vastgelegd op foto’s. De kenmerken worden met computerprogramma’s geïnventariseerd en vergeleken.

Nog onduidelijk is hoe het komt dat het gezicht van mannen en vrouwen met een donkere huidskleur langzamer en minder veroudert dan van seksegenoten met een lichte huidskleur, waardoor het vaak moeilijk is om hun leeftijd te schatten. Door het verschil in pigment zijn zij beter beschermd tegen veroudering, maar dat zal vermoedelijk niet de enige verklaring zijn, denkt Nijsten.

Verschil mannen en vrouwen

De relatie tussen roken en rimpelvorming is bij vrouwen twee keer zo sterk als bij mannen. Mannen met een lichte huidskleur hebben weer meer kans op hangende oogleden. Ook krijgen zij over het algemeen op jongere leeftijd rimpels, maar vrouwen halen hen rond de menopauze in. Dan komt hun hormoonhuishouding op zijn kop te staan en krijgen zij versneld te maken met botontkalking en huidveroudering. Vrouwen krijgen kraaienpootjes, kleine rimpeltjes boven de bovenlip en de lijn tussen hun neusvleugels en mondhoeken wordt dieper. Een vrouw met gemiddeld meer mannelijke hormonen, veroudert minder snel.

Rimpelvorming gaat bij mannen langzamer doordat zij meer gezichtsbeharing hebben, dus rijker gezegend zijn met talgkliertjes in de tweede huidlaag (lederhuid). Aan elk haartje zitten een of meerdere talgkliertjes, die huidvet vormen en het huidweefsel opvullen. Daardoor hebben mannen van middelbare leeftijd een steviger huid en nauwelijks rimpels boven hun bovenlip en op en rond hun wangen. Roken doet dat voordeel overigens deels teniet. Of uitbundige rimpelvorming rond de mond komt door de veelvuldige zuigende bewegingen aan sigaret of sigaar, of door de warme rookwolken bij het uitblazen, is niet duidelijk, zegt dermatoloog Nijsten.

Bij mannen begint rond hun 70ste verjaardag de rimpeling van hun gezicht pas echt serieuze vormen aan te nemen, want dan neemt het aantal talgkliertjes af en worden ook hun botten brozer. De periode dat zij kunnen opscheppen over hun jeugdiger voorkomen in vergelijking met vrouwelijke leeftijdgenoten is dan voorbij.

Roken

Hoe het komt dat roken meer fijne en ook diepere rimpels veroorzaakt, is moeilijk vast te stellen, zegt dermatoloog Nijsten. Een sigaret telt veel giftige stoffen en die zijn voor een onderzoek moeilijk te simuleren. Maar aangenomen wordt dat de moleculen in sigarettenrook de eiwitten in huidcellen kapot maken, waardoor de cellen afsterven en het huidweefsel beschadigt. Hetzelfde verhaal als uv-straling: hoe minder collageen, hoe slapper de huid, hoe meer rimpels.

Rokers hebben vaak een vale, gelige huid wat hun ook ouder doet lijken dan ze werkelijk zijn. Die verkleuring wordt veroorzaakt door het samenknijpen van de bloedvaatjes in ogen, huid en hart door de giftige stoffen die zij inhaleren. Nijsten: ‘Roken zorgt voor destructie van binnenuit via de bloedbaan.’

Ook zonder de invloed van uv-straling en roken verslapt de huid tijdens het ouder worden. Daardoor tekent de kaaklijn zich minder scherp af, rekken oorlellen en het topje van de neus uit, waardoor die twee lichaamsdelen iets groter worden. De Britse arts James Heathcote maakte in 1993 met een aantal collega’s een studie van 206 mannenoren en kwam erachter dat die elke vijf jaar 1 mm groter worden, een conclusie die een paar jaar later werd bevestigd door Italiaanse en Japanse wetenschappers. 

Broze botten

Bij het verstrijken der jaren verliezen botten hun stevigheid en volume. Van vrouwen boven de 69 jaar heeft een op de drie last van osteoporose, tegenover een op de zeven mannen. Botten vormen het fundament van onderhuids vetweefsel, waar de huid op rust. Als dat fundament wegtrekt, verschuift alles wat daaraan hangt, legt dermatoloog Nijsten uit. Het betekent dat in het gezicht de jukbeenderen minder uitgesproken worden, evenals de kaak- en kinlijn. Wangen gaan hangen. De bovenlip valt door iets terugtrekkende kaken letterlijk wat naar binnen waardoor het lijkt alsof die dunner is geworden. ‘Aan de lip zelf verandert niets, alleen aan de ophanging en ondersteuning.’

Al deze factoren verklaren dat karakteristieke gezichtskenmerken bij het ouder worden langzaam veranderen. De kaaklijn en jukbeenderen zijn minder geprononceerd van vorm, door een slappere huid gaat de boel wat hangen waardoor een gezicht een andere vorm kan krijgen. Genetische aanleg en een gezonde levensstijl kunnen die veranderingen beperken of vertragen.

Natuurlijke botox

Ouderen die lijden aan overgewicht tekenen minder in hun gezicht. Dat komt doordat het te veel aan vet onder de opperhuid rimpels opvult. ‘Een natuurlijke botox’, grapt Raymond Noordam, epidemioloog bij de sectie ouderengeneeskunde van het Leids Universitair Medisch Centrum. Hij doet onder andere onderzoek naar de invloed van diabetes en een hoog cholesterol op huidveroudering. Noordam zegt in één adem door geen obesitas als verjongingskuur te willen propageren, ook omdat het de kans op hartkwalen en suikerziekte vergroot. En de hoge bloeddruk die er dikwijls mee gepaard gaat, zorgt op langere termijn juist voor een snellere veroudering. ‘Het botox-effect is dus slechts tijdelijk.’

Wat de wetenschap weet over gezichtsveroudering is vooral gebaseerd op de invloed van omgevingsfactoren zoals overmatig zonlicht en roken. De volgende stap is onderzoek naar de invloed van interne factoren, zegt Tamar Nijsten. Is de huid een spiegel van veroudering van de onzichtbare binnenwereld van ons lichaam, van de organen, bloedvaten, cellen en spieren? Daar zijn duidelijke aanwijzingen voor, zegt moleculair bioloog Eline Slagboom. ‘Mensen die er jonger uitzien dan je op hun leeftijd verwacht, blijken langer te leven. Dat moet te maken hebben met de conditie en kwaliteit van organen als hart, longen en nieren. Als je van nature of door een ongezonde levensstijl geen gezonde bloedvaten hebt, dan moet dat zichtbaar zijn aan de buitenkant.’

Slagboom vertelt dat de hoogbejaarden uit de lang levende families uit het onderzoek dat zij leidt, over een aantal biologische voordelen beschikken, zoals een sterk immuunsysteem en een gunstige stofwisseling. Uit alle metingen naar hun gezondheid, is gebleken dat zij ‘het omgekeerde’ zijn van mensen met het metaboolsyndroom, dus van mensen met overgewicht, een hoge bloeddruk en diabetes. De logische vraag is of al die voordelen leiden tot een langzamere veroudering van de huid. Uit celbiopten van de huid in de binnenarm, bleek dat hun cellen inderdaad jonger zijn dan voor hun leeftijd gebruikelijk. Dat verklaart dat zij jonger worden geschat dan hun daadwerkelijke leeftijd. ‘Je kunt dus stellen dat de huid van mensen die een genetische aanleg hebben om heel oud te worden, trager veroudert als gevolg van hun cardiometabole gezondheid, dus de gezonde staat van hun hart, bloedvaten en nieren’, zegt Slagboom. Dat maakt dat ze er jong uitzien voor hun leeftijd.

Hoe langzamer iemand veroudert, hoe jonger hij of zij eruitziet, hoe gezonder en hoe hoger zijn levensverwachting. Andersom geldt: hoe sneller iemand veroudert, hoe ouder hij er eruitziet voor zijn leeftijd, hoe lager zijn levensverwachting. ‘De laatste groep heeft een verhoogd risico op cardiovasculaire aandoeningen zoals een hartinfarct, maar ook op dementie,’ zegt Raymond Noordam. Vooral voor (huis)artsen en verpleegkundigen zijn dit belangrijke bevindingen, stelt hij, omdat het hun de kans geeft tijdens een consult snel een inschatting te maken van mogelijke risico’s en passende behandelingen van een aandoening.

Stress

Minder tastbaar maar vaak wel zichtbaar is de invloed van iemands levensverhaal op het verouderingsproces. ‘Een gezicht is het dagboek van iemands leven’, zegt Raymond Noordam poëtisch. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het observationele onderzoek van de Amerikaanse plastisch chirurg Bahman Guyuron, een beroepsgroep met bovenmatige interesse in gezichtsveroudering. Hij liet behalve de eerder genoemde Brenda en Barb nog 199 eeneiige tweelingzussen van middelbare leeftijd fotograferen. De vrouwen die het in vergelijking met hun zus meer voor de kiezen hadden gekregen in het dagelijks leven, zoals echtscheiding en financiële problemen door werkloosheid, werden door een onafhankelijk panel minimaal twee jaar ouder geschat dan ze in werkelijkheid waren. Dat zat hem niet alleen in een meer verouderde gezichtshuid, maar ook in hun vermoeide of verdrietige oogopslag. Wie minder energie en levensvreugde uitstraalt oogt ouder.

Dat stress verband houdt met veroudering, is ook aangetoond in het Lang Leven-onderzoek, zegt Noordam. En dan vooral: of iemand genetisch minder of juist beter bestand is tegen spanning. Stress, vertelt hij, kun je meten aan de hand van iemands cortisol, een stresshormoon. Uit een van de studies bleek dat mensen met een hoog cortisolgehalte in hun bloed ouder werden geschat. En degenen die tot de lang levende families behoorden, dus gezonder zijn en er jonger uitzien, beter bestand waren tegen stress. ‘Let wel’, zegt zijn collega Eline Slagboom, ‘daar zijn mensen bij die twee wereldoorlogen hebben meegemaakt, de Spaanse griep, die veel vrienden en naaste familieleden hebben verloren. Ingrijpende gebeurtenissen, die hen door hun stressbestendigheid en gunstige genen kennelijk minder hebben getekend dan anderen. Gezichtsveroudering is dus, wat je ook hebt meegemaakt, ook een kwestie van een beetje geluk hebben in het leven.’