‘Bangmakende pseudowetenschap’ zaait paniek: wat doen die stukjes hiv in het nieuwe Wuhanvirus?

Complottheorieën over het nieuwe coronavirus waren er direct: de dierenmarkt in Wuhan waar het virus op de mens moet zijn overgesprongen, ligt immers maar een kilometer of 30 van een onderzoekslaboratorium waar men onder meer ebola en sars onderzoekt. Eén plus één is twee: dan zal zo’n nieuw virus wel uit het lab zijn ontsnapt.

Maar de afgelopen dagen kreeg de theorie opeens vleugels, nadat een wetenschappelijke publicatie had vastgesteld dat er in het nieuwe virus vier stukjes van het virus dat aids kan veroorzaken hiv zouden zitten. ‘Dat is verbijsterend’, aldus de auteurs, verbonden aan het Indiase Nationale Instituut voor Technologie in New Delhi. ‘Het is erg onwaarschijnlijk dat een virus zulke invoegingen op natuurlijke wijze heeft verkregen.’ 

Dat kwam nogal aan. ‘O mijn God’, meldde schrijver Anand Ranganathan aan zijn kwart miljoen volgers op Twitter. ‘Indiase wetenschappers hebben net hiv-achtige invoegingen gevonden die niet in enig ander coronavirus zitten. Ze zinspelen erop dat het virus is ontworpen. Eng als het klopt.’

Facebook besloot intussen een talloze malen gedeeld verhaal op internet te voorzien van het label ‘nepnieuws’. Uit het stuk, een blogpost, zou blijken dat het virus was gestolen uit een Canadees laboratorium. Weer andere websites zien een verband met de Chinese wetenschapper Jiankui He, die anderhalf jaar geleden bekendmaakte dat hij drie baby’s genetisch had gemanipuleerd om ze onbevattelijk te maken voor – dat kan toch geen toeval zijn! – besmetting met hiv.

Maar inmiddels begon het fundament waarop al die verhalen voortbouwen – het onderzoek uit India – te barsten. Andere wetenschappers die het onderzoek herhaalden, vonden de stukjes hiv niet terug. En zelfs al zouden ze wel bestaan: de erfelijke code van het Wuhanvirus telt ongeveer net zo veel letters als een doordeweekse Volkskrant. Niet gek dus als daar toevallig een paar woorden tussen zitten die ook al in een andere krant staan. 

‘Mensen hebben ook enorm veel eiwitten die overeenkomsten vertonen met groenten’, aldus Harvard-geneticus Jay Wang in een reactie op het Indiase artikel. ‘Dit is bangmakende pseudowetenschap’, oordeelde een Canadese moleculair bioloog.

Waarop de Indiërs hun artikel zaterdagavond terugtrokken. ‘Dit is een voorlopig onderzoek’, aldus het team in een verklaring. ‘Het was niet onze bedoeling samenzweringstheorieën te voeden en we willen zo’n suggestie ook helemaal niet doen.’

Is de kou daarmee uit de lucht? Vast niet. Zo zouden bepaalde hiv-medicijnen ook een beetje helpen tegen de Wuhankoorts. Complotdenkers zien zich vooral gesterkt: dat zoveel epidemiologen zich opeens tegen het Indiase onderzoek keren, bewijst juist dat men het biowapenverhaal van hogerhand met kracht probeert de kop in te drukken.

Complottheorieën bij een ziekte-uitbraak duiken overigens steevast op. Zo zou hiv zijn ontworpen om de zwarte bevolking uit te roeien, ebola door de VS zijn geïntroduceerd om de bevolkingsgroei te beheersen en het zika-virus een maaksel zijn van de farmaceutische industrie om vaccins te kunnen verkopen.

Naar psychologen en sociologen aannemen, zit daarachter de diepmenselijke behoefte om duidelijke oorzaken toe te kennen aan heftige gebeurtenissen. Mensen vinden het lastig te accepteren dat zoiets ontregelends als een dodelijke epidemie wordt veroorzaakt door een onbenullige vleermuis die een ziektekiem meebrengt.

_{Noot: in een eerdere versie van dit artikel werd hiv aangeduid als ‘het aidsvirus’. Hoewel feitelijk niet onjuist, hebben we dit aangepast om meer te benadrukken dat hiv-besmetting uiteraard heel iets anders is dan de ziekte aids.}