‘Rituelen geven ons leven ritme en dat hebben we juist nu nodig’
Nu veel van onze dagelijkse routine van werk, sport en sociale contacten is weggevallen, zullen sommige mensen zich ontheemd voelen. Het creëren van rituelen helpt om grip te krijgen op de wereld, meent Casper ter Kuile, auteur van het boek De kracht van het ritueel.
Tijdens deze coronacrisis zijn veel persoonlijke rituelen weggevallen: elke dag in de auto onderweg naar het werk naar de radio luisteren met een thermoskan koffie, om maar iets te noemen. Wat doet dat met ons?
‘Het is belangrijk om een onderscheid te maken tussen een gewoonte en een ritueel. Gewoontes zijn vooral functioneel: we rijden met de auto naar ons werk en we poetsen elke dag onze tanden. Wat een ritueel anders maakt, is dat de basis niet puur praktisch is. Er zit een intentie achter. Je wil een moment in de dag markeren en je verbonden voelen met iemand anders. Neem wandelen. Als je elke dag de hond uitlaat, dan is dat een gewoonte. Maar je kunt ook besluiten die wandeling eens per week op een heel andere manier te doen, door tijdens de route te bedenken waar je allemaal dankbaar voor bent, zoals de pelgrims dat deden. Dan wordt een dagelijkse gebeurtenis een ritueel, waardoor je leert om tevreden te zijn met wat je hebt.’
Van welk ritueel heeft u afscheid moeten nemen?
‘Het kijken naar sportwedstrijden. Niemand in mijn vriendenkring zal mij aanwijzen als sportfan, zo sta ik niet bekend, maar het was een ritueel van mij om op de zaterdagochtend in mijn eentje naar Engels voetbal te kijken. Ik woon in Brooklyn, New York, dus vanwege het tijdsverschil was dat voor mij een ochtendritueel. Het voelde altijd als even weg zijn van alles en iedereen. En dat is wat rituelen vaak doen. Ze halen je uit de wereld waarin je zit, naar de wereld waarin we willen leven. Het ritueel vormt de burg tussen die twee.’
Is onze behoefte aan rituelen in deze periode groter?
‘Absoluut. Rituelen geven ons leven ritme. We vieren feestdagen om structuur aan het jaar te geven. In deze tijd zijn veel van die tijdsmarkeringen weggevallen. Ik vergeet vaak welke dag van de week het is, omdat alle dagen op elkaar lijken.
‘Ik denk dat de behoefte aan rituelen erg samenhangt met de periode van je leven waarin je je bevindt. Wanneer je gaat trouwen, wanneer je rouwt of wanneer je van baan wisselt en de wereld instabiel voelt. Of tijdens deze coronacrisis dus.’
Thuiswerken is lastig, ervaren veel mensen, omdat het begin en het einde van de werkdag veel minder duidelijk zijn. Zijn er rituelen om werk en privéleven beter te scheiden?
‘Ik herinner me dat mijn oom, die als freelance fotograaf en schrijver werkte, zijn dag altijd op dezelfde manier begon: hij kleedde zich aan, ging ontbijten en stapte daarna op de fiets om naar zijn werk te rijden. Zijn kantoor was zijn eigen huis, dus hij fietste gewoon een rondje. Veel mensen zullen dit vreemd vinden, maar het markeerde voor hem de overgang van huis naar werk. Je kunt het ook op een minder ingrijpende manier voor elkaar krijgen: een kaars aansteken wanneer je thuis klaar bent met je werk, drie keer diep ademhalen of een glas water drinken.’
Werkt het om gewoon zomaar te bepalen: vanaf nu wordt dit mijn nieuwe ritueel?
‘De beste rituelen borduren voort op iets dat er al was, zoals de fietstocht van mijn oom naar zijn werk. Of dat je die thermosbeker met koffie die je normaal drinkt terwijl je in de file staat, nu aangrijpt als moment om thuis je werkdag te beginnen. Iets willekeurigs verzinnen werkt minder goed.’
Dood en geboorte trekken zich niets aan van de nieuwe sociale omgangsvormen. We passen de rituelen die dergelijke grote gebeurtenissen in het leven markeren zo goed en zo kwaad als het gaat aan. Maar het blijft behelpen.
Rituelen zijn een manier om grip te houden op de wereld. Kun je daar ook in doorslaan? Je leest weleens over schrijvers die alleen kunnen schrijven als de stofzuiger aanstaat.
‘Daarin schuilt een gevaar. Als je gewoontes gaat ritualiseren kun je ook afhankelijkheidsgedrag ontwikkelen, waardoor het meer gaat lijken op een obsessive compulsive disorder. Dan is het ritueel geen brug die je naar een andere wereld brengt, maar een kooi die je hier houdt.’
Bij welk ritueel zweert u zelf?
‘Een mooi ritueel vind ik de sabbat. Op vrijdagavond zet ik mijn iphone en laptop uit. Ik ga in de ruststand. Ik ben niet Joods, maar doe dit al wel zes jaar. Ik had tijdens mijn studie een paar geweldige Joodse huisgenoten en daar heb ik dit van opgepikt.’
Van oudsher hebben rituelen iets gemeenschappelijks, vaak vanuit de kerk gecreëerd, zoals je bij begrafenissen en de doop van een kind ziet. Tegenwoordig lijken rituelen, zoals die gepromoot worden in zelfhulpboeken en op Instagram, iets heel individualistisch: hoe je door middel van een yogaritueel je eigen leven nóg fijner kunt maken.
‘Daar wringt het inderdaad. Bij veel van die persoonlijke rituelen mis je de gedeelde betekenis. Terwijl het daar bij rituelen juíst om gaat. Misschien zijn we het verleerd. We missen een gemeenschappelijke taal om over bijzondere ervaringen te praten. We kennen die momenten allemaal, dat je op een festival staat, of in de prachtige natuur loopt, of een pasgeboren baby vasthoudt: je voelt je verbonden met iets groters en dat we allemaal één zijn. Van oudsher gaf het geloof ons de woorden om daarover te praten. Maar dat klinkt als snel een beetje dwaas. We schamen ons daarvoor en aarzelen om het te bespreken.’
Moeten we weer gelovig worden met z’n allen?
‘Mijn suggestie is niet dat we allemaal naar een katholieke mis moeten. Maar ik geloof wel dat je rituelen uit het geloof kunt toepassen in het dagelijkse leven om meer betekenis te vinden. Ik zie het bijvoorbeeld bij een sport als crossfit. Daar is sprake van een sterke community. Mensen sporten samen, trouwen met elkaar, nemen de trainer in vertrouwen en als iemand kanker heeft zamelen ze geld in voor de behandeling.’
De sportschool als moderne kerk?
‘Volgens mij gaat het religieuze leven niet alleen om bidden, maar om zaken als voor elkaar zorgen. Dat gebeurt in de crossfitwereld. De meest krachtige rituelen beleef je niet alleen met je hoofd, maar met al je zintuigen. Denk maar aan een dienst in de kerk. Je hoort het gezang, je proeft het brood en de wijn en ziet de mooie kleding van de priester en de gekleurde ramen van de kerk. Sport is vanwege het fysiek aspect daarom erg geschikt.’
Veel jonge mensen hebben niet zo’n hoge pet op van religie, vanwege de conservatieve ideeën.
‘Ik ben homoseksueel. Ik weet dat religie vaak als een wapen wordt gebruikt tegen vrouwen, homo’s en andere minderheden. Maar als je het geloof helemaal afwijst, dan laat je het aan de mensen die er geweld mee aanrichten. Je ziet in onze samenleving dat er behoefte is aan spiritualiteit: astrologie en kristallen zijn heel populair als gereedschap om betekenis te geven aan ons leven. Het is interessant om te zien dat die dingen nu veel meer worden geaccepteerd dan twintig jaar geleden. Toen kon je écht niet over mindfulness beginnen binnen de corporate wereld.
‘We hebben een vrij traditionele opvatting van het geloof. Alsof het alleen om God moet gaan en of je wel écht in hem gelooft. Dat is een erg protestante manier van denken. Bij andere geloven gaat het niet alleen om wat je gelooft, maar om wat je dóet: de rituelen, het voor elkaar zorgen. Het is jammer dat die gebruiken uit onze cultuur zijn verdwenen in plaats van ze creatief te vertalen naar onze moderne tijd.’
Casper ter Kuile woont in Brooklyn, New York, en is verbonden aan de Harvard Divinity School. Deze zomer komt zijn boek The The Power of Ritual: Turning Everyday Activities into Soulful Practices uit. De Nederlandse vertaling verschijnt in september bij uitgeverij Prometheus.