Moet het woord ‘slaaf’ nog gebruikt worden in nieuwe Bijbelvertalingen?

Het gaat wat ver om te suggereren dat het Zwarte Pietendebat tot de Bijbel is doorgedrongen. Maar ook Bijbelvertalers vragen zich af of bepaalde uitdrukkingen die in de Schrift nog onbekommerd werden gebruikt niet aan hedendaagse morele standaarden moeten worden aangepast. En dan heb je het al snel over het woord ‘slaaf’. Dat zou in nieuwe Bijbelvertalingen vermeden moeten worden, schrijft Martin Theile, predikant van de Evangelische Broedergemeente Amsterdam-Stad en Flevoland, in het laatste nummer van Met Andere Woorden, een blad voor Bijbelvertalers.

Theile preekt voor overwegend Surinaamse kerkgangers, dus hij weet hoe groot het trauma van de slavernij is voor de nazaten van mensen die tot 1828 juridisch als ‘zaken’ werden beschouwd. Het Griekse doulos kan dus beter niet als ‘slaaf’, maar als ‘knecht’ of ‘dienaar’ worden vertaald. En in de context van Filippenzen 2:7 – ‘Hij (gedoeld wordt op Christus, red.) nam de gestalte aan van een slaaf’ – is dit woord geheel onbruikbaar, meent Theile. Want Jezus legde zijn lijdensweg vrijwillig af, terwijl slaven niet aan hun lot konden ontkomen.

In hetzelfde nummer van Met Andere Woorden schrijft Suzan Sierksma-Agteres, docent Oudgrieks aan de Protestantse Theologische Universiteit Amsterdam, dat zij best met het woord ‘slaaf’ kan leven. Het heeft meer diepte dan ‘mildere varianten als dienaar of knecht’ . ‘Slaaf zijn betekende niet dat je klusjes voor iemand deed, maar geen zeggenschap had over je bestaan en identiteit.’ Het contrasteert volledig met ‘heer’ of ‘vrije’ en geeft – in verband met Filippenzen 2:7 – dus goed uitdrukking aan de identificatie van Christus ‘met de meest verachte sociale groep’.

Onduidelijk is wat dit beschaafde debatje tussen theologen betekent voor toekomstige Bijbelvertalingen. ‘In de revisie luisteren we goed naar alle binnengekomen kritiek en wegen we die zorgvuldig’, zegt Peter Siebe van het Nederlands Bijbelgenootschap. ‘Dit betekent niet dat het woord ‘slaaf’ zal verdwijnen uit de Nieuwe Bijbelvertaling. Slavernij was een maatschappelijk verschijnsel dat we niet gaan retoucheren.’

‘Moor’

In bestaande vertalingen zijn al bescheiden aanpassingen aan gewijzigde opvattingen doorgevoerd. Al in 1951 verdween het woord ‘Moor’, in de betekenis van: inwoner van Ethiopië of ‘Morenland’, uit de Bijbel. In 2004 werd het veelvuldig gebruikte ‘broeders’ vervangen door ‘broeders en zusters’. In Duitsland is een Bibel in gerechter Sprache verschenen waarin God beurteling als Hij en Zij wordt aangeduid. Nederlandse vertalers worstelen nog steeds met Zijn geslachtsaanduiding.

Voor de modale Bijbellezer zijn andere woorden relevant. Zo waren ‘liefde’, ‘rust’, ‘licht’, ‘hoop’, ‘vrede’, ‘genade’, ‘wijsheid’ en ‘vertrouwen’ in 2018 de meest gezochte woorden op de site debijbel.nl, die het achterliggende jaar bijna 9 miljoen keer werd geopend. Psalm 23 – ‘De Heer is mijn herder, het ontbreekt mij aan niets’ – was de meest geraadpleegde Bijbeltekst. Bij de lezers van de Bijbel in Gewone Taal was het begin van het Johannes-evangelie geliefd: ‘In het begin was Gods zoon er al Hij was bij God en hij was zelf God. (…) Hij is het licht dat schijnt in het donker. En het licht heeft het gewonnen van het donker.’