Als er iemand heeft uitgekeken naar de Nederlandse première van Downsizing, is het kunstenaar Arne Hendriks wel. Hendriks (1971) is de Nederlandse 'downsizing'-expert: al acht jaar doet hij onderzoek naar de krimpende mens - precies waar het in de film van Alexander Payne om draait. Wat gebeurt er als we kleiner worden? Welke voordelen levert dat op voor het milieu en onszelf? En hoe wakker je het verlangen aan naar krimp, in een maatschappij die eerder geobsedeerd lijkt door groei?

The Incredible Shrinking Man heet Hendriks' fascinerende project, waarbij hij wetenschappers, artsen en economen betrekt, en waarvoor hij put uit films en literatuur. De naam ontleende hij aan de filmklassieker uit 1957, waarin een man tot zijn ontzetting ontdekt dat hij steeds kleiner wordt. Zelf ziet Hendriks vooral de voordelen van krimp, vertelt hij nadat hij een voorvertoning van Downsizing heeft bezocht. 'Ik ben 1 meter 95 en ik beschouw mijn lichaam als een geslaagd voorbeeld van een desastreus idee; de manifestatie van ons verlangen naar groter en meer. Ik heb meer voedsel nodig dan iemand die kleiner is, dus bij schaarste ben ik in het nadeel. Gezond is het ook al niet. Als je lang bent, word je minder oud.'

Krimp is, volgens Hendriks, beter voor mens en planeet; denk alleen al aan de ruimte die ontstaat wanneer de gehele wereldbevolking in zo'n zes à zeven steden te huisvesten valt. In zijn onderzoek gaat hij uit van 50 centimeter als streeflengte, maar dat moeten we niet te letterlijk nemen, zegt hij. 'Iedere centimeter levert winst op. Tegenwoordig richt ik me eerder op 1 meter 50. Dat is niet onhaalbaar.'

De evolutie is geen onomkeerbaar proces, legt Hendriks uit. De mens is in rap tempo langer geworden, dus het is geen rare gedachte dat we ook weer kleiner kunnen worden. 'Bij sommige diersoorten zie je dat al gebeuren.' Waar het Hendriks vooral om gaat is de wéns om te krimpen. 'We moeten ophouden groei als het hoogst haalbare te zien, zeker ook in de economie.'

Ontzettend nieuwsgierig was Hendriks naar de manier waarop Payne in Downsizing omgaat met die wens. In de film hebben Noorse wetenschappers een methode ontwikkeld om mensen rigoureus te verkleinen. Het vormt een antwoord op problemen als milieuvervuiling en overbevolking, maar het blijft een vrijwillige keuze, die in individuele gevallen vooral gemotiveerd lijkt door hebzucht. Wie zich in Downsizing laat verkleinen - tot een lengte van zo'n 13 centimeter - kan in grote weelde gaan leven.

Mooi, vindt Hendriks, hoe dat persoonlijke voordeel in de film wordt uitgewerkt. 'Het verlangen naar overvloed zit zo diep in ons. Verkleinen wordt in de film voorgesteld als de poort naar Luilekkerland. Het promotiepraatje over hoe goedkoop een set diamanten wel niet wordt, vond ik fantastisch - een hoogtepunt in de film. Dat is precies wat kleiner worden aantrekkelijk maakt, natuurlijk: je krimpt de overvloed tegemoet.'

Zelf werkte Hendriks in het kader van zijn kunstproject de nodige overvloedfantasieën uit. Zo bereidde hij voor een gezelschap hongerige gasten een struisvogel alsof het een kip was. 'In de film zie je iets soortgelijks wanneer een verpleegster een enorme cracker brengt. Je ziet het ook bij de huizen, die eerst schaalmodellen lijken, maar uiteindelijk echt bewoond worden. De vervreemding die dat wekt, blijft fascinerend. Het is een veelgebruikte techniek, ook in de beeldende kunst. Zoals bij Robert Therrien, die grote tafels maakt, waardoor het lijkt of je heel klein bent. In de meeste andere films over kleine mensen wordt overigens gebruikgemaakt van die schaalvervreemding. In de tweede helft van Downsizing verdwijnt de grotemensenwereld helaas uit beeld.'

Het krimpproces zelf blijft schimmig. 'Dat is jammer', zegt Hendriks. 'Er is een krimpmachine, maar die werkt een beetje als een tovenaar die met zijn armen zwaait: er gebeurt van alles, zonder dat er iets onthuld wordt. Een phlebotinum heet dat; een truc waar ter afleiding allerlei details bij verzonnen worden. In Downsizing scheren ze bijvoorbeeld al het lichaamshaar weg. Logisch, want haar is dood materiaal, dus dat krimpt op celniveau niet mee. Maar het is natuurlijk vooral bedoeld om te verhullen dat die machine heel mysterieus is. Mad science, zoals in de meeste krimpverhalen.'

Veel gevolgen van het krimpen worden in de film wel aangestipt, maar niet uitgewerkt. 'Natuurwetten gaan een andere rol spelen,' vertelt Hendriks. 'Daar zie je in Downsizing weinig van terug.' Zo gaan de gekrompen mensen rustig met een bootje een Noorse fjord op. 'Terwijl een waterdruppel al een flink ding is hoor, als je 13 centimeter bent. Een mier bijvoorbeeld kan door de oppervlaktespanning in een regendruppel gevangen raken en verdrinken.'

Minimoviemensen

Downsizing staat in een traditie van films waarin mensen kleiner worden. Kunstenaar en krimp-expert Arne Hendriks houdt er voor zijn project The Incredible Shrinking Man een lijst van bij en zag ze bijna allemaal. Van Fantastic Voyage (1966) en Innerspace (1987), waarin mini-mensjes in een normale man rondlopen, tot dwergenavontuur King Size (1988) en de mini-superheldenfilm Ant-Man (2015). 'Ik zou graag eens een kleinemensenfilmfestival organiseren', zegt Hendriks.

Het zorgt ervoor dat Downsizing, hoe realistisch de film verder ook oogt, voor de toeschouwer toch vooral een fantasie blijft. '13 centimeter is natuurlijk ook absurd klein. Zo blijft het hele concept veilig op afstand. Zonde, want je hoeft er als kijker daardoor eigenlijk niet verder over na te denken.'

'Wat ik wel weer erg goed vind, is dat Payne laat zien dat er niets verandert als er geen verandering plaatsvindt in ons denken. In zijn scenario hebben kleine mensen uiteindelijk precies dezelfde problemen als grote mensen. Dat is ook mijn uitgangspunt: voordat krimp een succes kan worden, moet er in onze basisinstelling iets veranderen. Je moet beginnen met het verlangen - en daar kan zo'n film misschien wel aan bijdragen.'

Je kunt veel van Downsizing zeggen, maar niet dat je er snel over bent uitgepraat
Met zijn onbeholpen held schetst Payne een kritisch portret van de Amerikaan. Downsizing is allesbehalve perfect, maar de zwakheden verlenen de film ook zijn charme. (+)

Matt Damon is helemaal op zijn plek als tot miniatuurmens gekrompen burgerman
Hollywoods ideale filmster Matt Damon (47) beleefde een zonderling filmjaar, zonder blockbusterhits en met wat #MeToo-ophef. Maar hij is op z'n plek als tot miniatuurmens gekrompen burgerman in Alexander Payne's ecologische sciencefictionkomedie Downsizing. (+)