Het grote zoutmeer van Salt Lake City dreigt de stad te vergiftigen: ‘Doomsday is begonnen’

De oever van het Great Salt Lake speelt een gemeen spel. Steeds als je denkt dat je er bent, schuift de waterlinie op. Tien meter wordt twintig, twintig wordt dertig. Het meer lijkt te vluchten. ‘Bedrog’, hijgt klimatoloog Robert Gillies (62), zijn ogen spleetjes onder een zonnehoed. ‘Het is altijd verder dan je denkt. Nog even doorbijten!’

De grijze grond golft en spiegelt in de hitte. Wat water leek, blijkt nog meer woestijn. Deze optische illusie symboliseert tegelijk de werkelijkheid: het iconische Great Salt Lake droogt op. Tweederde van het water is al verdwenen – en wat achterblijft wordt giftig.

Het zoutmeer naast Salt Lake City is een van vele slachtoffers van de klimaatverandering, die het kurkdroge westen van de Verenigde Staten steeds moeilijker leefbaar maakt. Volgens een recente studie in Nature Climate Change is de huidige droogte de ergste in 1.200 jaar.

‘Voel je het verschil?’ Gillies trapt woestijnzand op, bij de volgende stap zakt zijn wandelschoen al weg tot de enkel. ‘Dit zand lag een paar jaar geleden nog onder water. Het is niet duizenden jaren aangestampt door hoeven en voeten.’

Gillies, een geboren Schot, heeft zijn leven gewijd aan het Great Salt Lake. Twintig jaar geleden verhuisde hij hierheen voor onderzoek aan de Utah State University. Nu heeft zijn noodklok geen nieuwe klanken meer. ‘We zitten hier met een heel, héél groot probleem, en het staat niet op zichzelf. Het Great Salt Lake is als een windvaan voor de situatie in de rest van het land.’

Wrang

In de Verenigde Staten is, net als in Europa, de klimaatzomer begonnen. Nooit eerder waren de gevolgen van de opwarming van de aarde zo ontegenzeggelijk en zo onheilspellend voelbaar. Hitterecords werden deze week in minstens veertien steden gebroken. In 28 staten geldt, voor ruim 105 miljoen Amerikanen, een waarschuwing voor extreem weer. Texas en Oklahoma zagen de 46 graden Celsius passeren. Dit is de vierde hittegolf in twee maanden.

De timing is wrang. Want terwijl bibliotheken, winkelcentra en sporthallen  door het hele land hun deuren openen voor burgers die geen airconditioning in hun huis hebben, en burgemeesters de rest oproepen om binnen te blijven, is de Amerikaanse klimaatpolitiek met vonken tot stilstand gekomen.

Vorige week besloot senator Joe Manchin de groene plannen van president Joe Biden, zijn partijgenoot, te dwarsbomen. Na maanden onderhandelen met de subversieve, conservatieve Democraat bleef nog slechts een fractie van Bidens klimaatambities over. Nu zegt Manchin zelfs daar niet mee akkoord te gaan, en de senator is onmisbaar voor een meerderheid in de Senaat.

‘De wereld staat letterlijk in brand’, spuwde senator Tina Smith uit Minnesota, ‘terwijl hij zich bij elke Republikein aansluit om effectieve maatregelen te stoppen’. Binnen de Republikeinse Partij, waar klimaatverandering wordt gebagatelliseerd of botweg ontkend, bestaat voor ingrijpen al helemaal geen animo.

Dit gebeurt allemaal nog geen maand nadat het Hooggerechtshof met een ingrijpend besluit de macht van de federale overheid om klimaatbesluiten te nemen drastisch heeft teruggedrongen. Terwijl oplossingen in de VS steeds verder uit zicht raken, komen de gevaren van de opwarming steeds dichterbij.

Beloofde land

Eindelijk. Daar ligt het Great Salt Lake, een roerloze spiegel van zachtblauw pastel. Het zweet glanst inmiddels onder Robert Gillies’ ogen. ‘Ruik je dat?’ Zilt. Dit water is tien keer zouter dan de oceaan, alles drijft, vergelijkbaar met de Dode Zee. Verschil is dat het meer niet dood is. Nog niet.

Het Great Salt Lake was drie keer groter toen het in 1847 werd aangetroffen door een karavaan pioniers. Het waren mormonen, de uniek Amerikaanse afsplitsing van het christendom die meent dat niet het Midden-Oosten, maar de Verenigde Staten het bijbelse beloofde land herbergt. Deze oase in het maanlandschap van Utah voldeed. De inheemse bevolking werd goeddeels verdreven. Pal aan de oever van het zoutmeer, op 1.280 meter boven zeeniveau, vestigden de mormonen hun hoofdstad: Salt Lake City.

Dat water hier ooit bleef liggen, is het gevolg van een delicaat geologisch proces. Gillies wijst op de overzijde, naar bergketens die als luchteilanden boven het meer lijken te zweven. ‘Het water dat in de zomerhitte verdampt, slaat daar neer op de gletsjers.’ Het is nu moeilijk voor te stellen, maar ’s winters wordt – wérd – het hier steenkoud. ‘Zo kon het meer millennialang in stand blijven. In de lente vloeit het smeltwater terug, via rivieren en ondergrondse reservoirs, waaruit wij weer ons drinkwater ontlenen.’

Dankzij het meer kon Salt Lake City uitgroeien tot een miljoenenstad, die behoort tot de snelst uitdijende van het land. Het water zorgde voor levensvatbaarheid. Maar de opwarming heeft de keten gebroken; nu dreigt het meer de stad te vergiftigen.

‘Kijk!’ Gillies zakt door zijn knieën en schept met zijn handen roestbruin zand uit de waterrand. Het meer wordt omzoomd door een ring van rood. Dode pekelkreeftjes, miljoenen, geven het zand zijn kleur. Gillies verbrokkelt het zand tussen zijn vingers. ‘Zie je? Allemaal skeletjes.’ De waterrand is veranderd in een massagraf.

Gifwolken

Het leven sterft uit in het Great Salt Lake, waar het zoutgehalte deze zomer de kritieke grens van 17 procent overschrijdt. Eerst de kreeftjes en algen, die her en der nog fluorescerend geel op het water drijven. Dan de oevervliegen. Gillies: ‘Daarna kunnen de 10 miljoen watervogels ook niet meer overleven.’

Maar de gevolgen overstijgen het natuurlijke ecosysteem, want ook de stadsbewoners lopen gevaar. De wind herbergt hier meer dan zout alleen.

Terwijl het water zich terugtrekt blijft sediment achter, met hoge concentraties arsenicum, koper, kwik, zirkonium. Gif, vooral onnatuurlijk, ooit geloosd uit mijnen en fabrieken. ‘Mul, blootliggend zand wordt zo Salt Lake City ingeblazen’, zegt Jon Meyer, onderzoeker van het Utah Climate Center. ‘Letterlijke gifwolken. Vorige week zag mijn witte auto ’s ochtends bruin van het arsenicumstof.’

Dit speelt ook rond andere meren in de VS, zoals de Salton Sea in California, of Lake Owens, waar langs de oever slechts spookdorpen achterbleven, nadat hele gemeenschappen moesten worden ontruimd. Zover kan het in Salt Lake City ook komen, zegt Meyer, zolang geen drastische veranderingen worden doorgevoerd.

‘Klimaatverandering zorgt ook nog eens voor hevigere stormen, die het gif steeds verder verspreiden.’ De risico’s: hart- en vaatziekten, longaandoeningen, kanker.

Hoofdschuddend kijkt Robert Gillies naar een stel pootjebaders verderop. Elk detail van het zoutmeer heeft hij de afgelopen decennia bestudeerd, maar erin geweest is hij nooit. Grijnzend dobbert een stel voorbij. ‘Leuk onderschrift voor de foto’, zegt Gillies tegen de fotograaf: ‘Domme mensen in giftig water.’

Hij zucht. ‘Hier zijn we nog bezig mensen ervan te overtuigen dat corona echt is. Er verandert pas iets als mensen dood neervallen – of als er geen water meer uit de sproeiers komt.’

Douchen

Rijd een half uur vanaf de oever van het meer, en de bruine gloed wordt plots onderbroken door ruiten van fris, knisperend groen. Gazons. De tuinen aan de kaarsrechte straten van Salt Lake City worden onophoudelijk bewaterd. In sommige buitenwijken is dat zelfs, uit esthetische overwegingen, verplicht. Toen inwoner Kevin Horton in november uit milieuoverwegingen besloot om een kunstgrasgazon te laten aanleggen, legde de gemeente hem een boete op: 25 dollar per dag.

De mormoonse oase verdort, maar moet wel een paradijs lijken. De oplossing: méér water. Salt Lake City slurpt per capita aanzienlijk meer dan andere Amerikaanse woestijnsteden. Om aan de bevolkingsgroei tegemoet te komen in de steeds hetere, drogere stad is de afgelopen jaren meer smeltwater omgeleid, en meer grondwater uit de reservoirs getrokken. Gillies: ‘Terwijl al het water hier, uiteindelijk, afkomstig is uit het Great Salt Lake.’

Toch lijkt Utah langzaamaan te ontwaken. ‘Dit is geen kwestie van één minuut douchen in plaats van drie’, zei senator Mitt Romney tijdens een persconferentie, afgelopen woensdag in de zinderend hitte. ‘Om het Great Salt Lake te redden zijn miljarden nodig.’ Hij kondigde aan dat de onderzoeksdivisie van het Amerikaanse leger naar manieren gaat zoeken waarop het stervende meer nog kan worden gered.

Point of no return

Volgens Gillies en Meyer is de meest effectieve oplossing bedrieglijk simpel: ‘Verhoog de waterprijs!’ In weinig Amerikaanse staten is leidingwater zo spotgoedkoop als hier in de woestijn. Maar dat zou een impopulaire maatregel zijn, in een Republikeinse staat waar de bevolking zijn vertegenwoordigers klimaatverandering jarenlang heeft horen wegwuiven.

‘Hadden we eerder moeten beginnen? Waarschijnlijk!’ zei gouverneur Spencer Cox tijdens de persconferentie woensdag. ‘Maar we staan waar we staan.’ 

Intussen nadert het Great Salt Lake een point of no return, waarbij het meer zoveel water heeft verloren dat het zichzelf nooit meer kan herstellen, totdat de laatste druppel is verdampt. ‘Of dat stadium al is bereikt,’ zegt Robert Gillies, ‘weet niemand’.

Doomsday

Dit weekend zal de hittegolf in de VS zijn hoogtepunt bereiken. Naar verwachting zal 85 procent van de Amerikanen temperaturen van boven de 32 graden beleven. 

In Texas loeiden dinsdag en woensdag al zoveel airco’s dat het stroomnet zijn eigen record brak. In New York waarschuwde het stadsbestuur dat de stroom kon uitvallen. In Oklahoma werd zoveel water afgenomen dat de voorziening op plekken stokte. Kortetermijnoplossingen verergeren zo het probleem, zonder dat daar structurele maatregelen tegenover staan. 

‘Doomsday is begonnen’, zegt Robert Gillies met zijn blik omhoog, naar de zon, die alweer een stukje hoger aan de hemel staat. Hij veegt het zweet uit zijn ogen en drukt zijn hoed steviger op zijn hoofd. ‘Zullen we teruggaan? Het is nog een heel eind.’