Braziliaanse oud-president Lula is van zijn strafblad af en kan het gaan opnemen tegen Bolsonaro

Politieke analisten buitelden maandag over elkaar heen om de (waarschijnlijke) politieke comeback van de oud-president te duiden. De consensus: als iemand Bolsonaro kan verslaan tijdens de presidentsverkiezingen in oktober volgend jaar, dan is het de linkse Lula, die immense populariteit genoot tijdens zijn twee regeringstermijnen (2003-2011). De 75-jarige politicus hield zich nog op de vlakte, maar niemand twijfelt aan zijn ambities. In 2018 blokkeerde een gevangenisstraf zijn gooi naar een derde termijn. En koos Brazilië de rechtse populist Bolsonaro.

‘Hij is terug’, zegt politicoloog Claudio Couto, verbonden aan de FGV School voor Bedrijfskunde in São Paulo. ‘En dat is slecht nieuws voor Bolsonaro. Lula en Bolsonaro kunnen zich als tegenpolen tegen elkaar afzetten, maar Bolsonaro’s waarderingscijfers dalen enkel vanwege zijn vreselijke optreden tijdens de pandemie.’ De ex-president lijkt op precies het juiste moment aan zijn veroordeling te ontsnappen: terwijl Brazilië zijn zwartste coronanachten beleeft en veel Brazilianen smachten naar een verlosser.

Eerder op maandag spraken 22 van de 27 Braziliaanse gouverneurs met minister Eduardo Pazuello, Bolsonaro’s derde zorgminister en een van de vele militairen in zijn kabinet. Het was het zoveelste vertoon van gezamenlijk optreden van de deelstaten tegen het gebrek aan coronabeleid van de president. ‘Zoals de deelstaten zich nu organiseren tegen de federale overheid, dat hebben we niet eerder gezien’, zegt Couto.

Wanhoopskreet

Vorige week verstuurde de raad van lokale gezondheidsministers een geschreven wanhoopskreet aan Bolsonaro: het land moest zo snel mogelijk op slot om de overbelaste ziekenhuizen wat lucht te geven. Dit weekeinde publiceerden bekende zangers, schrijvers, intellectuelen en artiesten een brief waarin zij Bolsonaro beschuldigden van een ‘politiek van genocide’. Brazilië was een ‘openlucht-gaskamer’ en de internationale gemeenschap moest ingrijpen.

Inmiddels zijn 265 duizend Brazilianen aan Covid overleden. Alleen de VS tellen meer doden. En terwijl Bolsonaro tegen de gouverneurs zegt dat ze ‘niet moeten huilen’ en gouverneur Jão Doria van São Paulo terugslaat met ‘hij is gek’, mag Lula na een verbanning van drie jaar plots weer meedoen aan het politieke spel. ‘In Brazilië is zelfs het verleden onzeker’, twitterde oud-president Fernando Collor.

Corruptieonderzoek 

Lula da Silva was een van de laatsten in een lange rij politieke kopstukken en prominente zakenmensen die ten val kwamen in het grootste corruptieonderzoek van Brazilië ooit: ‘Lava Jato’, operatie wasstraat. Tussen 2014 en 2018 ging onderzoeksrechter Sergio Moro met gestrekt been door de Braziliaanse elite. Machtige Brazilianen die onaantastbaar hadden geleken, verdwenen plots achter slot en grendel voor het aannemen van steekpenningen van (onder andere) bouwgigant Odebrecht.

Maar Lava Jato haalde niet alleen de bezem (of de hogedrukspuit) door corrupt Brazilië, het megaproces verwerd ook tot politiek instrument van de tegenstanders van de linkse arbeiderspartij PT, die onder Lula en diens opvolger Dilma Rousseff een onwrikbare machtspositie leek te hebben verworven. Onderzoeksrechter Moro tackelde de een na de andere PT’er en veroordeelde in juli 2017 de grootste vis: oud-president Lula. Die zou onder andere, zo stelde het nog steeds controversiële vonnis, een appartement met zeezicht hebben gekregen van bouwbedrijf OAS in ruil voor lucratieve toegang tot staatsoliebedrijf Petrobras. Onzin, zo heeft Lula altijd volgehouden.

Rechter Edson Fachin van het hooggerechtshof verklaarde de uitspraak deze week nietig. Lula werd niet zozeer vrijgesproken, hij haalde simpelweg vanwege een vormfout een streep door het oordeel. De rechtbank van Curitiba in de zuidelijke deelstaat Paraná - Moro’s rechtbank - was niet bevoegd om te oordelen, stelde Fachin. Lula’s zaak had moeten worden behandeld in hoofdstad Brasilia, waar vergelijkbare zaken waren beoordeeld. De oud-president is dan ook nog niet van de aanklachten af, federale rechters zullen zich er opnieuw over moeten buigen.

Terug in de politieke ring

Maar hij is wel per direct vrij om de politieke ring weer in te stappen en te pogen de klus te klaren die hem in 2018 onmogelijk werd gemaakt. In april van dat jaar werd hij gearresteerd om eind 2019 in afwachting van zijn beroep voorlopig vrij te komen. In zijn afwezigheid won Bolsonaro het presidentschap op een golf van PT-haat, de partij die door Lava Jato voor velen inmiddels gelijkstond aan corruptie. Twee jaar eerder had een vijandig parlement Lula’s opvolger Rousseff al afgezet.

‘Er begint een andere wind te waaien’, zegt politicoloog Couto. Lava Jato is niet langer de heilige graal van de anticorruptie-operaties. En voormalig onderzoeksrechter Moro heeft veel krediet verloren door als minister in Bolsonaro’s kabinet te stappen. De president die campagne voerde met een anti-corruptie-agenda wordt zelf omringd door corruptieverdenkingen. Corruptie is niet langer enkel een probleem van de arbeiderspartij, stelt Couto. ‘De familie van Bolsonaro is corrupter dan de PT.’ Er lopen meerdere strafrechtelijke onderzoeken naar de zonen van de president.

Alleen een nieuwe centrumkandidaat met een onbevlekt blazoen zou de tweestrijd tussen Bolsonaro en Lula kunnen ontregelen, zegt de politicoloog. Maar anderhalf jaar voor de verkiezingen is er nog geen duidelijk alternatief opgestaan. De populaire tv-presentator Luciano Huck, die meermaals zinspeelde op politieke ambities, twitterde maandag: ‘Met dubbele plaatjes krijg je het album niet compleet.’